Hij was de eerste CDA-premier in de geschiedenis, maar raakte naar eigen zeggen in de loop der jaren vervreemd van de partij. Op negentigjarige leeftijd zegde hij zijn lidmaatschap op. Een profiel van Dries van Agt, die maandag op 93-jarige leeftijd overleed.
Op een novemberavond in 1977, een half jaar na de Tweede Kamerverkiezingen, dineren CDA-lijsttrekker Van Agt en VVD-lijsttrekker Hans Wiegel in Le Bistroquet in Den Haag. De volgende ochtend prijkt op de voorpagina van de krant Het Vrije Volk een foto van de twee mannen aan een tafeltje met daarop onder meer een fles wijn.
Het was niet zomaar een foto, want een maand later wordt het kabinet-Van Agt I (CDA en VVD) geboren. De PvdA, die met Joop den Uyl de grootste partij werd bij de verkiezingen, komt buitenspel te staan.
In de maanden ervoor was het de PvdA en het CDA niet gelukt om tot een tweede kabinet-Den Uyl te komen. De partijen hadden al vier jaar lang een kabinet gevormd, maar het boterde niet. Vicepremier en Justitieminister Van Agt en premier Den Uyl hadden een moeizame relatie. Als Den Uyl in 1987 na een kort ziekbed overlijdt, wordt Van Agt niet eens uitgenodigd voor de herdenking.
Jurist in alle vezels van zijn lijf
Het lag lange tijd niet in de lijn der verwachting dat de in 1931 in het Brabantse Geldrop geboren Van Agt ooit premier zou worden. De oudste telg uit een katholiek gezin met vijf kinderen gaat rechten studeren en werkt in de jaren vijftig en zestig als advocaat, rijksambtenaar en als hoogleraar strafrecht. Als Van Agt eind dertig is, rolt hij de politiek in doordat KVP-senator Piet Steenkamp hem vraagt mee te schrijven aan het verkiezingsprogramma van de partij.
Steenkamp is zo onder de indruk van de hoogleraar dat hij er bij zijn partij op aandringt Van Agt voor te dragen als minister in een volgend kabinet. En zo geschiedde in juli 1971, in het kabinet-Biesheuvel I. De post Justitie lijkt gemaakt voor de jurist.
Van Agt is zelfs liever minister dan premier, zo vertelt hij in 2018 in het NTR-televisieprogramma Kijken in de ziel. “Ik was dol op dat departement. Ik wist er duivels veel van.”
Het zijn kenmerkende woorden van Van Agt, die bekend stond om zijn taalgebruik. Hij spreekt als minister en premier al in onnavolgbaar lange zinnen, doorspekt met archaïsche (ouderwetse) woorden. Ook is hij groot wielerliefhebber. Tijdens de kabinetsformatie van 1981 gebruikt hij zelfs een smoes om naar de ronde van Boxmeer te gaan om het startschot te geven.
Dreigbrieven aan adres van Van Agt
De zwaarste zaak in zijn zeven jaar ministerschap is “evident” die van ‘De drie van Breda’, vertelt Van Agt in 2005. De Duitse misdadigers kregen na de Tweede Wereldoorlog de doodstraf opgelegd, maar koningin Juliana zorgt er persoonlijk voor dat de straffen worden omgezet in levenslang. En dat leidt tot grote maatschappelijke onrust.
In 1972 wil Justitieminister Van Agt de drie Duitsers gratie verlenen. Hij stelt, op basis van rechterlijk advies, dat er strafrechtelijk gezien geen reden meer is om de misdadigers vast te houden. De drie zouden geen gevaar meer vormen voor de samenleving.
Er volgen dreigbrieven aan het adres van Van Agt. Zijn gezin moet naar een onderduikadres. En als de Tweede Kamer een hoorzitting houdt over de kwestie zitten er hevig geëmotioneerde mensen op de publieke tribune. Uiteindelijk besluit de Kamer op 29 februari van dat jaar, na een dertien uur durend debat, dat de Drie van Breda geen gratie verleend mag worden.
Van Agt wil abortuskliniek sluiten
Het is niet het enige lastige dossier in Van Agts zes jaar als minister. Zo haalt hij zich de woede van een groot deel van het land en de Tweede Kamer op zijn hals als hij in 1974 de abortuskliniek Bloemenhove in Heemstede wil sluiten. In die jaren is abortus nog illegaal, maar worden de klinieken – die in aantal snel groeien – gedoogd.
Van Agt is als katholiek fel tegenstander van abortus. Hij kan al helemaal niet leven met De Bloemenhovekliniek, waar ook vrouwen behandeld worden die langer dan twaalf weken zwanger zijn. Maar de rechter fluit de Justitieminister terug.
In 1976 doet Van Agt een nieuwe poging. Hij grijpt een klacht van een Duits echtpaar aan om Bloemenhove te sluiten. De Tweede Kamer eist dat hij eerst het oordeel van de rechter afwacht, maar Van Agt peinst daar niet over. Van heinde en ver komen actievoerders naar de kliniek. Zij bezetten Bloemenhove dagenlang, met succes. Enige tijd later oordeelt de rechter opnieuw dat Bloemenhove open mag blijven.
Relatie Van Agt en PvdA verslechtert
Een andere politieke rel die Van Agt ternauwernood overleeft is de zaak-Menten. Op 18 november 1976 moet hij verantwoording afleggen in de Kamer. Drie dagen eerder stond een arrestatieteam voor niks aan de deur bij kunsthandelaar Pieter Menten. De oud-SS’er, die wordt verdacht van oorlogsmisdaden, is dan al gevlucht.
Het debat gaat in de nachtelijke uren door. Van Agt krijgt niet alleen forse kritiek van de oppositie, maar ook van de PvdA. In december wordt Menten alsnog in Zwitserland aangehouden. Van Agt wordt opnieuw naar de Kamer geroepen en krijgt het weer zwaar te verduren.
De PvdA twijfelt openlijk aan zijn bekwaamheid, maar kiest ervoor om geen motie van wantrouwen in te dienen om het kabinet niet in gevaar te brengen.
De verhoudingen met de PvdA van Den Uyl zijn dan al niet best, maar verslechteren nog verder. Drie maanden later, vlak voor de verkiezingen, valt het kabinet-Den Uyl alsnog over grondpolitiek (dat gaat over de aankoop en verkoop van grond voor bijvoorbeeld woningbouw).
De eerste CDA-lijsttrekker
Als demissionair minister krijgt Van Agt in 1977 ook nog te maken met de treinkaping De Punt en de gijzeling in een school in het Drentse Bovensmilde. Hij is dan al benoemd tot lijsttrekker van het CDA. De partij is in 1977 bij de verkiezingen nog een federatie van de partij van Van Agt (KVP), de Christelijk-Historische Unie (CHU) en de Anti-Revolutionaire Partij (ARP).
De drie kwamen uit onder één lijst en fuseerden in 1980 formeel, als Van Agt als drie jaar premier is. Het kabinet-Van Agt I zit met de VVD de rit uit, maar dan strandt de samenwerking tussen het CDA en de liberalen. Voor het kabinet-Van Agt II gaat het CDA toch weer in zee met de PvdA van Den Uyl (en D66 van Jan Terlouw). Na acht maanden is het al voorbij. De verschillen tussen de PvdA en het CDA (en vooral tussen Van Agt en Den Uyl) blijken te groot.
De val van het kabinet luidt het einde in van de politieke carrière van Van Agt. In 1982 is hij nog wel lijsttrekker bij de verkiezingen, maar kort daarna volgt Ruud Lubbers hem op. In de decennia die volgen is Van Agt niet meer politiek actief, maar nog wel regelmatig te zien en te horen in de media. In 2010 keert hij zich als een van de eersten tegen een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV. Het zal daarna niet meer goedkomen tussen Van Agt en het CDA. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2017 stemt hij zelfs op GroenLinks, zo onthult hij een jaar later.
Van Agt voelt zich niet meer thuis bij CDA
Het heeft alles te maken met de Palestijnse kwestie. Al in 2002 is Van Agt een van de ondertekenaars van een petitie van de Nederlandse actiegroep Stop de Bezetting. Sinds die tijd schrijft hij regelmatig opiniestukken, boeken en geeft hij lezingen.
Uiteindelijk resulteert het in de opzegging van zijn CDA-lidmaatschap in 2021. “De onbarmhartigheid van het CDA jegens het Palestijnse volk kan ik niet langer verdragen”, schrijft Van Agt in de verklaring. Hij heeft “de hoop verloren dat het CDA de kant van het recht, de rechtvaardigheid en de solidariteit met mensen in verdrukking zal kiezen”.
Van Agt voelt zich “niet meer thuis” bij het CDA, terwijl zijn gezondheid in de laatste jaren achteruit gaat. In het voorjaar van 2019 wordt hij tijdens een toespraak in Den Haag getroffen door een hersenbloeding. Hij herstelt wonderwel en is in de laatste jaren van zijn leven de oudste oud-premier van Nederland. Maandag 5 februari 2024 overlijdt hij op 93-jarige leeftijd.
